Class 12 Instructional Pedagogy Unit 3: Enhancing Classroom Climate कक्षाकोठा वातावरण संगठन

 

कक्षाकोठा वातावरण संगठन

Enhancing Classroom Climate 

Click for Video: https://www.youtube.com/watch?v=avfWZwojJCg  

 

शिक्षण सिकाइलाई व्यवस्थित, प्रभावकारी, उद्धेश्यपूर्ण अनि सहज र सरल बनाउन शैक्षिक सामग्रीको व्यवस्था, उचित फर्निचरको व्यवस्था, उज्यालो तथा हावादार कक्षाकोठाको व्यवस्था, सेतो पाटिको व्यवस्था, शैक्षिक एवं प्रशानिक व्यवस्था गर्नुलाई कक्षाकोठा वातावरण संगठन भनिन्छ । कक्षाकोठाको संगठन गर्दा ध्यान दिनु पर्ने पक्ष नै सिकाइ वातावरण हो । यसकालागी फर्निचर व्यवस्था, कक्षाकोठाको सफाई, शिक्षिक सामग्रीको व्यवस्थापन, कक्षाकोठाको सजावट, सेतोपातिको रखाई, विद्यार्थीको बसाई आदिलाई ध्यान दिनु पर्छ । कक्षाकोठा वातावरण संगठन अन्तर्गत निम्न पक्षहरु रहेकाछन्:

क)   स्थानको प्रयोग (Use of Space): कक्षाकोठा वातावरण संगठनमा स्थानको प्रयोग महत्वपूर्ण कुरा हो जसमा विद्यार्थीलाई समुह कार्य वा जोडी कार्य गर्नकालागी वा बस्न तथा हिडडुल गनर्को लागि प्रशस्त मात्रमा ठाउ चाहिन्छ । विद्यार्थी बेन्चमा बसेपछि डेस्कमा झोला राख्ने, किताब पल्टाएर पढ्न सक्ने, कापीमा लेख्न सक्ने, अनि शिक्षकले आएर हेर्न सक्ने वातावरण हुनुपर्छ । कक्षाकोठामा स्थानको प्रयोग निम्नानुसार गर्न सकिन्छ:

अ)   परम्परागत कक्षा व्यवस्थापनमा विद्यार्थीहरूलाई पंक्तिबद्ध गरेर डेस्क र कुर्सीहरूको व्यवस्था गरिन्छ, जसले शिक्षकलाई सबै विद्यार्थीलाई सजिलैसँग नियन्त्रित र निगरानी गर्न मद्दत गर्छ। यो व्यवस्था शिक्षकको निर्देशनमा आधारित सिकाइको लागि उपयुक्त छ, तर विद्यार्थीहरूको समूहगत गतिविधिहरूको लागि सीमित हुन सक्छ।

आ)    लहरे बसाइ (Theater Style) व्यवस्था भनेको सबै डेस्क र कुर्सीहरू एकै दिशामा, सामान्यतया अगाडि, शिक्षकको तर्फ उन्मुख गरिन्छ। यसले एकतर्फी शिक्षण र प्रस्तुतिका लागि उपयुक्त हुन्छ, तर विद्यार्थीहरूको अन्तर्क्रियात्मक गतिविधिहरूको लागि कम अनुकूल छ।

इ)    वृताकार बसाइ (Circular Arrangement)मा, डेस्क र कुर्सीहरू गोलो वा वृताकार स्वरूपमा राखिन्छ, जसले शिक्षक र विद्यार्थीहरू बीचको संलग्नता र संवादलाई प्रोत्साहित गर्दछ। यसले समूहगत चर्चा र सामूहिक गतिविधिहरूको लागि उपयुक्त वातावरण सिर्जना गर्छ।

ई)   यु आकार बसाइ (U-Shape Arrangement) मा, डेस्कहरू यु आकारमा व्यवस्थित गरिन्छ, जसले शिक्षकलाई सबै विद्यार्थीलाई सजिलैसँग हेर्न र सबैलाई समूहगत गतिविधिमा संलग्न गराउन मद्दत गर्दछ। यसमा सबै विद्यार्थीहरूको दृष्टिकोण खुला हुन्छ र अन्तर्क्रियात्मक सिकाइका गतिविधिहरूलाई प्रवर्धन गर्न सक्षम बनाउँछ।

ख)  स्रोतहरु (Resources): स्रोतहरु भन्नाले मानवीय स्रोत, भौतिक स्रोत, र शैक्षिक स्रोत आदिलाई जनाउछ । कुनै विशेष पाठ पढाउनको लागि विशेष तालिम र अनुभवी शिक्षकलाइ बोलाउनु पर्छ जुन मानवीय स्रोत हो । यसैगरि विद्यालय भवन, कक्षाकोठा, फर्निचर, सेतो पाटि आदिले भौतिक स्रोतलाई जनाउछ । शैक्षिक सामग्री जस्तै पुस्तक, मार्कर, चित्र, ग्लोब, श्रव्य-दृश्य आदिले शैक्षिक स्रोतलाइ जनाउछ । कक्षाकोठामा स्रोतको संगठन गर्दा निम्न चार कुरालाई ध्यान दिनुपर्छ:

अ)       उपयुक्तता: स्रोतहरूको चयन गर्दा त्यसको शिक्षण सामग्री र कक्षाको उद्देश्यसँग मिल्दो हुनुपर्छ। यसले शिक्षकलाई आवश्यक सामग्री सजिलैसँग उपलब्ध गराउँछ र सिकाइको गुणस्तरलाई सुधार्न मद्दत गर्छ।

आ)    प्राप्यता: स्रोतहरू कक्षामा सहजै पहुँच योग्य हुनु आवश्यक छ, ताकि शिक्षक र विद्यार्थीहरूले आवश्यक समयमा सजिलै प्रयोग गर्न सकून्। यसले शिक्षण प्रक्रिया र विद्यार्थीहरूको सहभागितामा सहूलियत पुर्याउँछ।

इ)  भण्डारण: स्रोतहरूको उचित भण्डारणले तिनीहरूलाई सुरक्षित र व्यवस्थित राख्न मद्दत गर्छ। यसले सामग्रीहरूको दीर्घकालिन प्रयोगलाई सुनिश्चित गर्दै, कक्षामा आवश्यक चीजहरूको सङ्ग्रह र संरक्षणमा योगदान पुर्याउँछ।

ई)         संभार: स्रोतहरूको व्यवस्थित संभारले सामग्रीलाई सहज रूपमा वर्गीकृत र व्यवस्थित गर्न मद्दत गर्छ। यसले कक्षामा समयको प्रबन्धन सुधार्छ र शिक्षकलाई आवश्यक सामग्री चाँडो प्राप्त गर्न सजिलो बनाउँछ।                              ***

Click for next Lesson: https://limbuchandrabahadur.blogspot.com/2025/07/class-12-instructional-pedagogy-unit-4.html